چرم از دیرباز به‌عنوان ماده‌ای باکیفیت، بادوام و لوکس در صنایع مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. این ماده طبیعی که از پوست حیوانات به‌دست می‌آید، با فرآیندهای دباغی (Tanning) به‌گونه‌ای اصلاح می‌شود که در برابر پوسیدگی و سایش مقاوم گردد و تبدیل به یک پوشش منعطف و زیبا شود. در این مقاله، تلاش کرده‌ایم به‌صورت جامع‌تر و دقیق‌تر انواع چرم را معرفی کنیم، به‌تفصیل در مورد فرآیند تولید و دسته‌بندی‌های کیفی و نهایی صحبت کنیم و نکات مهم برای انتخاب و نگهداری محصولات چرمی را بیان کنیم. تمامی اطلاعات با استناد به منابع معتبر بین‌المللی ارائه شده است تا خواننده با درک عمیق‌تری نسبت به دنیای چرم آشنا شود.
1. فرآیند تولید و دباغی چرم
برای تبدیل پوست خام (Raw Hide) به چرم قابل‌استفاده، مجموعه‌ای از مراحل ضروری وجود دارد که در مجموع «قابلیت دوام و زیبایی» پوست را تضمین می‌کنند. این مراحل عبارت‌اند از:
- تمیزسازی اولیه (Soaking & Cleaning): پوست تازه برداشته‌شده باید از خون، چربی و سایر آلودگی‌ها پاک شود. معمولاً پوست در مخازن آب و مواد قلیایی (مثل آهک) غوطه‌ور می‌شود تا موها و ناخالصی‌ها جدا شوند.
- دباغی (Tanning): این مهم‌ترین مرحله است که مستقیماً نوع و کیفیت چرم نهایی را تعیین می‌کند. روش‌های متداول دباغی عبارت‌اند از:
- دباغی گیاهی (Vegetable Tanning): استفاده از تانن‌های طبیعی استخراج‌شده از چوب درختان (مانند بلوط و صنوبر). این روش معمولاً بیش از ۳۰ روز طول می‌کشد و چرم تولیدشده رنگ‌پذیری عمیق و قابلیت پتینا (Patina) جذاب‌تری دارد، اما نسبتا سنگین‌تر و سفت‌تر است.
- دباغی کرومی (Chrome Tanning): استفاده از نمک‌های کروم III (کریستال‌های ترکیبی کرم) که با سرعت بالا (حدود ۲۴ ساعت) چرم را دباغی می‌کنند. نتیجه چرم نرم، انعطاف‌پذیر و مقاوم در برابر آب است. این نوع چرم برای کاربردهایی مانند کیف‌های روزمره و لوازم داخلی خودرو محبوب است.
- دباغی آلدهیدی (Aldehyde Tanning): استفاده از ترکیبات شیمیایی مانند فرمالدئید یا گلوترآلدئید. این چرم عموماً در تولید پوشک‌های چرمی، دستکش جراحی و صنعتی استفاده می‌شود؛ زیرا بسیار نرم و با قابلیت ضدمیکروبی فراهم می‌کند.
- دباغی چرم گیاهی/کرومی ترکیبی (Combination Tanning): برخی کارخانه‌ها برای بهره‌برداری از مزایای هر دو روش، از روش ترکیبی استفاده می‌کنند؛ ابتدا کرومی، سپس گیاهی یا برعکس. این چرم ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی از هر دو روش را خواهد داشت.
- رنگ‌آمیزی (Coloring & Dyeing): در این مرحله، چرم دباغی‌شده در رنگ‌های دلخواه قرار می‌گیرد. چرم آنیلین، نیمه‌آنیلین، تصعیدشده یا رنگ‌های پوششی (Pigmented) هر یک جلوه و مقاومت خاص خود را دارند. توضیحات بیشتر در بخش «روش‌های پرداخت و رنگ‌آمیزی» ارائه می‌شود.
- پرداخت نهایی (Finishing): شامل پرداخت‌های سطحی مانند پوشش PU، لاک‌کاری، صیقل، ضربه‌بند (Embossing) و روکش‌های ضدآب است. این مرحله علاوه‌بر زیبایی، مقاومت چرم را در برابر لکه، سایش و رطوبت افزایش می‌دهد.
2. تقسیم بندی چرم بر اساس کیفیت لایه (گریدهای چرم)
معمولاً چرم‌ها با توجه به لایه‌ای از پوست که برای تولید آن‌ها استفاده می‌شود، به چند گرید دسته‌بندی می‌شوند. این گریدها به ترتیب کیفیت و قیمت عبارت‌اند از:
- فول‌گرین (Full-Grain Leather)
- تاپ‌گرین یا کروم‌توب (Top-Grain Leather)
- کوریج‌شده (Corrected-Grain Leather)
- اسپلیت (Split-Grain Leather)
- جنیوین (Genuine Leather)
- باندد (Bonded Leather)
3. فول گرین (Full-Grain Leather)
این بالاترین کیفیت چرم است که بدون هیچ‌گونه اصلاح سطحی (Sanding) و تنها با حذف مو و آلودگی‌های جزئی تولید می‌شود. در فول‌گرین، لایه «تمام عرض» رویی پوست حفظ می‌شود و تمامی منافذ و برجستگی‌های طبیعی پوست (مثل خال‌های کوچک، اثر حشرات، کشیدگی‌ها و علائم بهره‌برداری طبیعی) باقی می‌ماند. این خصوصیات نه‌تنها نقص تلقی نمی‌شوند، بلکه بیانگر اصالت چرم و دوام آن هستند.
ویژگی‌ها:
- دوام بسیار بالا و مقاومت عالی در برابر سایش.
- تنفس‌پذیری عالی به‌دلیل حفظ ساختار طبیعی الیاف.
- ایجاد پتینا (Patina) زیبا و خاص با گذشت زمان و تماس مداوم دست.
- مناسب برای ساخت محصولات لوکس مانند کیف‌های چرمی سفارشی، مبل‌های گران‌قیمت، کفش‌های دست‌دوز و کمربندهای مرغوب.
هزینه این نوع چرم در مقایسه با سایر گریدها بالاتر است، اما سرمایه‌گذاری روی محصولات ساخته‌شده از فول‌گرین، به‌دلیل طول عمر و جلوه زیبای آن، ارزشمند است.
4. تاپ گرین (Top-Grain Leather)
تاپ‌گرین از لایه رویی پوست به‌دست می‌آید، اما برخلاف فول‌گرین، سطح آن «صیقل و صاف» شده تا عیوب ظاهری پوست برداشته شود. پس از جداسازی از پوست خام، سطح چرم با سمباده یا فرایندهای ماشینی صیقل داده می‌شود تا سطحی یکدست، صاف و بدون خراش داشته باشد. سپس رنگ‌آمیزی یا پوشش‌هایی برای افزایش مقاومت به آن افزوده می‌شود.
ویژگی‌ها:
- ظاهر یکدست‌تر و براق‌تر نسبت به فول‌گرین.
- به‌خاطر پردازش سطحی، نسبتاً نرم‌تر و انعطاف‌پذیرتر است.
- مقاومت قابل‌قبول در برابر سایش و لکه، ولی کمی کمتر از فول‌گرین.
- قیمت کمتر از فول‌گرین، اما بالاتر از سایر گریدهای معمول.
کاربردها: کیف‌های چرمی روزمره، لوازم داخلی خودرو (روکش صندلی)، محصولات فشن و مبلمان متوسط.
5. کوریج شده یا اصلاح شده (Corrected-Grain Leather)
گاهی به اشتباه با تاپ‌گرین یکسان تلقی می‌شود، اما «کوریج‌شده» به چرم‌هایی گفته می‌شود که پس از صیقل اولیه، با پوشش‌های صنعتی (مانند لاک یا پوشش PU) لایه‌ای رویی اضافه شده تا یکدستی ظاهر حفظ گردد. در این روش، الگوهای طبیعی پوست کمرنگ یا حذف می‌شوند و نقش مصنوعی یا پرس‌کاری‌شده (Embossed) ممکن است اعمال شود.
ویژگی‌ها:
- از همان لایه رویی چرم است ولی با اصلاحات سطحی اضافه.
- ظاهر یکدست و بدون عیب، ولی فاقد پتینای طبیعی فول‌گرین.
- مقاومت متوسط در برابر سایش؛ پوشش‌های سطحی دوام را بهبود می‌بخشند.
- هزینه کمتر از فول‌گرین و تاپ‌گرین، اما بالاتر از Genuine و Split.
کاربردها: کفش‌های اداری، کیف‌های معمولی، مبلمان روکش PU، محصولات صنعتی.
6. اسپلیت (Split-Grain Leather)
پس از جداسازی لایه رویی (Top Grain)، لایه‌های زیرین ضخامت پوست که فاقد منافذ طبیعی و بافت اصلی غلیظ هستند، «اسپلیت» نامیده می‌شوند. این لایه‌ها معمولاً سطحی ناهموار و خاکستری‌رنگ دارند. برای استفاده در تولید، سطح اسپلیت صیقل داده یا مخملی (Nubuck) و سویید (Suede) می‌شود تا ظاهری مخملی حاصل گردد.
ویژگی‌ها:
- ساختار الیافی ضعیف‌تر از لایه رویی؛ مقاومت در برابر سایش و کشش کمتر.
- ظاهر مخملی (Suede/Nubuck) دارد؛ بسیار لطیف اما آسیب‌پذیر در برابر رطوبت و لکه.
- هزینه مقرون‌به‌صرفه‌تر از گریدهای رویی؛ برای محصولات اقتصادی استفاده می‌شود.
کاربردها: کت و کاپشن‌های ورزشی، کفش‌های اسپرت، لوازم بیرونی که جلوه مخملی نیاز دارند.
7. جنیوین (Genuine Leather)
در صنعت چرم، «Genuine Leather» به‌طور دقیق به لایه تحتانی (Split Leather) گفته می‌شود که برای تولید محصولات ارزان‌قیمت‌تر استفاده می‌شود. اما در بازاریابی، گاهی تمامی چرم‌های واقعی (مطابق تعریفی که از پوست دباغی‌شده وجود دارد) را Genuine می‌نامند که باعث سردرگمی مصرف‌کننده می‌شود.
ویژگی‌ها:
- لایه زیرین پوست؛ فاقد الگوهای طبیعی سطحی (Grain).
- ضخامت کمتر و انعطاف‌پذیری کمتر؛ ممکن است ترک بخورد یا پوسته‌پوسته شود.
- قیمت پایین؛ مناسب برای تولید عمده و ارزان‌قیمت.
برای بهبود ظاهر و مقاومت، روی Genuine Leather اغلب پوشش‌های PU یا لاک اعمال می‌کنند. کاربردها: کیف‌های اقتصادی، کمربندهای معمولی، مبلمان ارزان.
8. باندد (Bonded Leather)
چرم باندد از «باقیمانده‌ها و ضایعات چرم» به‌دست می‌آید که خرد و با ترکیب چسب‌های صنعتی (مانند پلی‌اورتان) و در برخی موارد فیبر مصنوعی مخلوط می‌شوند. سپس این مخلوط فشرده و به‌صورت ورقه درمی‌آید تا شباهت ظاهری به چرم داشته باشد. درصد واقعی چرم در Bonded معمولاً کمتر از ۲۰٪ است.
ویژگی‌ها:
- قیمت بسیار پایین؛ یکی از اقتصادی‌ترین «چرم‌های» موجود در بازار.
- مقاومت نهایی بسیار پایین؛ مستعد ترک‌خوردگی و پوسته‌پوسته شدن.
- ظاهری مصنوعی؛ ممکن است با گذشت زمان لایه پوشش سطحی جدا شود.
کاربردها: مبلمان اداری اقتصادی، پشتی‌صندلی‌های موقت، مصنوعات ارزان‌قیمت خانگی.
9. منابع چرم حیوانی
علاوه بر تقسیم‌بندی بر اساس لایه، چرم‌ها را بر حسب منشاء حیوانی نیز می‌توان دسته‌بندی کرد. رایج‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- پوست گاو (Cowhide): پراستفاده‌ترین نوع چرم در دنیاست. ضخیم، بادوام و با الیاف متراکم، معمولاً برای کفش، کمربند، کیف و مبلمان لوکس به‌کار می‌رود.
- پوست گوسفند/بره (Lambskin/Sheepskin): نرم‌تر، لطیف‌تر و سبک‌تر از گاو است. برای پوشاک ظریف مثل کاپشن‌های چرمی زنانه و مردانه، لباس‌های رسمی و برخی لوازم جانبی لوکس استفاده می‌شود.
- پوست بز (Goatskin): مقاوم، اما نسبتاً نازک و منعطف. به‌دلیل وزن سبک و نرمی مطلوب، در تولید دستکش، کیف‌های کوچک و کفش‌های سبک کاربرد دارد.
- چرم‌های بدیون (Exotic Leathers): شامل پوست حیواناتی مانند تمساح (Crocodile)، شترمرغ (Ostrich)، مار (Python)، هوریاک (Ostrich leg)، نیشکر مورچه (Antelope) و غیره. این چرم‌ها الگوهای طبیعی خاص و یکتایی دارند و معمولاً قیمت بسیار بالایی دارند. علاوه بر مبلمان و کیف‌های لوکس، در برخی کفش‌های سفارشی و لوازم تزئینی نیز به‌کار می‌روند.
10. چرم آنیلین (Aniline Leather)
چرم آنیلین تنها با رنگ‌های شفاف (Aniline Dyes) رنگ‌آمیزی می‌شود تا بیشترین جلوه طبیعی و الگوهای پوست حفظ شود. هیچ پوشش سطحی یا لاک‌کاری اضافی ندارد؛ در نتیجه چرم کاملاً تنفس‌پذیر است و پتینا بسیار زیبا و منحصر‌به‌فردی با گذشت زمان ایجاد می‌شود. اما مقاومت پایین در برابر لکه و نور خورشید دارد.
11.چرم نیمه آنیلین (Semi-Aniline Leather)
در این نوع، علاوه بر رنگ آنیلین، پوشش بسیار نازکی (Light Pigment) روی چرم اعمال می‌شود تا مقاومت بیشتری در برابر لکه، خراش و سایش داشته باشد؛ با این حال همچنان سطح تقریباً طبیعی و نرمی خود را حفظ می‌کند. برای مبلمان لوکس و صندلی‌های خودرو که هم زیبایی و هم دوام اهمیت دارند، گزینه‌ای ایده‌آل است.
12. نوبوک (Nubuck)
نوبوک از چرم فول‌گرین تهیه می‌شود که سطح رویی آن سمباده می‌خورد تا حس مخملی و مات ایجاد شود. برخلاف سویید، از لایه رویی و بالاترین کیفیت تهیه شده است، اما به دلیل بافت باز، بسیار آسیب‌پذیر در برابر رطوبت، لکه و سایش است. مناسب کفش‌های رسمی و کاپشن‌های شیک، ولی نیازمند مراقبت دقیق است.
13.سویید (Suede)
سویید از لایه اسپلیت (Split) به‌دست می‌آید و سطح آن به‌صورت مخملی پرداخت می‌شود. نرمی و لطافت بالایی دارد اما در برابر رطوبت و لکه بسیار آسیب‌پذیر است. برای کت‌های چرمی، کفش‌های تزئینی و لوازم جانبی ظریف استفاده می‌شود. نیاز به اسپری‌های ضدآب‌کننده و مراقبت‌های مداوم دارد.
14.پول-آپ (Pull-Up Leather)
پول-آپ نوعی چرم است که در هنگام خم یا کشیده شدن، رنگ زیرین (نیمه آبی یا قهوه‌ای تیره) خود را نشان می‌دهد. این جلوه در اثر واکس‌شدن و روغن‌کاری چرم ایجاد می‌شود. مناسب برای کیف‌های دستی و روکش مبلمان خاص که جلوه تغییر رنگ جزئی زیر نور و حالت‌های مختلف را دوست دارند.
15.بیکَست (Bicast/Bycast Leather)
این نوع، سطح اسپلیت را با پوشش ضخیم‌تری از پلی‌اورتان (PU) می‌پوشانند تا ظاهری مشابه تاپ‌گرین یا فول‌گرین ایجاد شود. دوام و کیفیت آن نسبت به تاپ‌گرین پایین‌تر است و مقاومت پوشش PU ممکن است با گذشت زمان کاهش یابد. ارزان‌تر از سایر انواع نیمه‌لوکس محسوب می‌شود.
16.کاربردها و محصولات متداول
بسته به انواع چرم و روش دباغی یا پرداخت، چرم در صنایع مختلف کاربردهای متنوعی دارد:
- مد و پوشاک: کفش‌های رسمی (فول‌گرین، نوبوک، پول-آپ)، بوت و چکمه (چرم گاو کرومی یا فول‌گرین)، کاپشن‌های چرمی لوکس (گوسفندی، پول-آپ)، دستکش‌های چرمی (بز یا گوسفند کرومی).
- کیف و کوله‌پشتی: کیف‌های دستی و کراس‌بادی (فول‌گرین یا تاپ‌گرین)، کیف‌های مسافرتی (گاو کرومی)، محصولات لوکس اگزوتیک (تمساح یا مار).
- مبلمان و دکوراسیون داخلی: مبل‌های کلاسیک و مدرن (فول‌گرین آنیلین یا نیمه‌آنیلین)، صندلی‌های اداری و اتومبیل (تاپ‌گرین PU پوششی)، پشتی‌صندلی‌های اقتصادی (Bonded).
- اکسسوری و تزئینات: کمربند (فول‌گرین یا تاپ‌گرین)، جاکارتی و جلد پاسپورت (گوسفندی یا کروم‌تب)، بند ساعت (بز یا گوسفند).
- صنایع خاص: سوارکاری (زین و زین‌دوزی از فول‌گرین گاو اروپایی دباغی گیاهی)، تجهیزات ورزشی خاص (عده‌ای دستکش‌های ورزشی از چرم بز)، مبلمان قایق (چرم مقاوم در برابر نمک و رطوبت از تاپ‌گرین ویژه).
17.جنبه‌های اخلاقی و محیط‌زیستی
در سال‌های اخیر، نگرانی‌های زیست‌محیطی پیرامون روش‌های سنتی دباغی و تولید چرم افزایش یافته است. فرآیند دباغی کرومی ممکن است پساب‌هایی با محتوای کروم غیرقابل بازیافت تولید کند که به خاک و آب آسیب می‌رساند. علاوه بر این، بهره‌برداری از حیوانات و مسائل رفاهی آن‌ها در کشتارگاه‌ها نیز دغدغه‌های اخلاقی را به‌وجود آورده است. به همین دلیل، نوآوری‌های زیر به‌عنوان جایگزین‌های پایدار مطرح شده‌اند:
- چرم میسلیوم (Mycelium Leather): تولیدشده از ریشه‌های قارچ و ماده‌ی سفیدکننده (Mycelium) در شرایط کنترل‌شده. این نوع چرم در مدت‌زمان کوتاه‌تری نسبت به دباغی گیاهی تولید می‌شود، نیاز به مصرف آب و انرژی کمتری دارد و کاملاً تجزیه‌پذیر است. این فناوری توسط برندهایی مانند MycoWorks و Bolt Threads معرفی شده است.
- چرم گیاهی از ضایعات کشاورزی: مانند چرم «Piñatex» (از برگ‌های آناناس)، چرم «Muskin» (از قارچ) و چرم «AppleSkin» (از ضایعات سیب). این الیاف گیاهی تحت فرآیندهای خاصی به‌صورت الیاف فشرده و سپس قالب گرفته می‌شوند تا ظاهری شبیه چرم طبیعی پیدا کنند.
- دباغی بدون کروم و کم‌آب: برخی کارخانه‌ها از ترکیبات جایگزینی مانند تانن‌های گیاهی یا دباغی مبتنی بر زانتین برای کاهش مصرف آب و حذف فلزات سنگین استفاده می‌کنند.
- سامانه‌های صدور گواهی اخلاقی و زیست‌محیطی: استانداردهایی مانند Leather Working Group (LWG)، Global Organic Textile Standard (GOTS) و Responsible Leather Round Table (RLRT) به تولیدکنندگان اعتبار می‌دهند تا فرآیندهای پایدار و اخلاقی‌شان توسط سازمان‌های مستقل ارزیابی شود.
18. تشخیص گرید چرم در هنگام خرید
- بررسی ضخامت و بافت: فول‌گرین چرم ضخیم و با منافذ طبیعی است؛ تاپ‌گرین صاف‌تر و بدون بافت‌های ریز است؛ Genuine و Bonded لایه‌های نازک‌تر و مصنوعی‌تری دارند.
- بو و لمس: چرم طبیعی بوی خاصی دارد (بو عاری از بوی پلاستیک). لمس آن گرم و نرم است؛ درحالی‌که باندد و PU پوششی احساس مصنوعی می‌دهند.
- چگالی و انعطاف‌پذیری: فول‌گرین و تاپ‌گرین نسبت به Genuine یا باندد سنگین‌تر و محکم‌تر هستند. اسپلیت/Suede بسیار نرم و پفکی به نظر می‌رسد.
- برچسب و گواهی‌نامه‌ها: به‌دنبال علائمی مانند LWG Approved یا Vegan Certified برای اطمینان از کیفیت و اخلاقی‌بودن فرآیندهای تولید باشید.
19. مراقبت و نگهداری
- تمیزکاری دوره‌ای: با استفاده از دستمال نرم و خشک، گرد و غبار را از سطح چرم (فول‌گرین و تاپ‌گرین) پاک کنید. برای نوبوک و سویید از برس مخصوص استفاده کنید.
- ضدآب‌سازی: اسپری‌های تخصصی ضدآب را روی نوبوک، سویید و پول-آپ اعمال کنید تا مقاومت در برابر رطوبت افزایش یابد.
- نرم‌کننده‌ها و واکس‌ها: برای فول‌گرین و تاپ‌گرین از کرم یا واکس‌های مخصوص چرمی استفاده کنید تا چرم نو و درخشان بماند. هرازگاهی به‌خصوص قبل از فصول مرطوب و سرد این کار را انجام دهید.
- جلوگیری از نور مستقیم خورشید: نور خورشید باعث کمرنگ شدن چرم آنیلین و نیمه‌آنیلین می‌شود. محصولات را در مکانی سایه، با تهویه مناسب قرار دهید.
- فضای ذخیره‌سازی: کیف و کفش چرمی را در کیسه‌های نخی قرار داده و در جایی خنک و خشک نگه دارید تا از رشد کپک جلوگیری شود.
20. نتیجه‌گیری
چرم به‌دلیل تنوع، دوام و زیبایی طبیعی، همچنان یکی از محبوب‌ترین مواد در دنیای مد، صنایع دستی و دکوراسیون است. آشنایی با انواع چرم (فول‌گرین، تاپ‌گرین، اسپلیت، Genuine و Bonded)، منابع حیوانی، روش‌های دباغی و پرداخت، و نیز آگاهی از جنبه‌های محیط‌زیستی و اخلاقی در انتخاب و خرید، به شما کمک می‌کند که بهترین تصمیم را بر اساس نیاز، بودجه و ارزش‌های شخصی خود اتخاذ کنید. امروزه با پیشرفت فناوری، گزینه‌های پایدار مانند چرم میسلیوم و چرم گیاهی از ضایعات کشاورزی نیز در دسترس قرار گرفته‌اند تا همیار محیط زیست شده و همچنان جلوه و کیفیت چرم را برای مصرف‌کننده فراهم کنند. با رعایت نکات مراقبتی که در این مقاله بیان شد، می‌توانید سال‌ها از محصولات چرمی خود لذت ببرید و آن‌ها را در شرایط عالی نگه دارید.
